تاریخ تحلیلی صدر اسلام - استاد شمس آر ین

در عرف جامعه شناسی،اقوام مهاجر کسانی اند که به منظور بهروری از مواهب خدماتی و رفاهی به منطقه دیگری کوچ کرده و ساکن شده اند.در عرف سیاسی، کسانی مهاجر شناخته می شوند که در وطن خود از امنیت جانی،مالی و حیثیتی برخوردار نیستند و طبعاً به سرزمین دیگر گریخته یا پناهنده شده اند.

اصولاً فلسفه هجرت در قران و سنت پیامبر گویای آن است که انسان در هر جا و هر جامعه ای به طبیعت فطری و کمال باطنی خویش دست نمی یابد. بنابرین ،وظیفه یکایک افراد خواهان تکامل این است که از جامعه ای که در آن ظلم،زشتی،انسان پرستی و... رواج دارد روی گردانند وبه جمعی که شرایط و زمینه یکتاپرست شدن و ماندن درآن بیشتر است، بپیوندند. همین مضمون در بیان امام صادق (ع) چنین نقل شده است:خانه و سرزمینی که در آن معصیت خداوند می شود، جای ماندن نیست.

هجرت از درون و سفر در عمق روح از هجرتهای بیرونی و سفرهای خاکی بالاتر است ؛ و انسان را همواره از توقف،انحطاط وانجماد می راند واینها همه معجزات علمی و اخلاقی،روحی و معنوی هجرت است. هجرت آفاقی و هجرت انفسی.از نظر قران اصولاً حتی هجرت آفاقی ویژه یک عصر یا یک نسل نیست و در برخی از سوره های قران از هجرت ابراهیم(ع) یاد می کند و نیز از هجرت و قومش از مصر به سوی فلسطین مکرر سخن به میان می آورد. به علاوه در بین اقوام دیگرقومی مهاجر بوداند که به پدید آوردن حکومت و تمدن ایرانی نایل آمدن. بنابرتعلیم اسلام برای  مال اندوزی و سلطه جویی نباید هجرت کرد،بلکه برای خدا یعنی اقامه آیین واشاعه شریعت وی باید حرکت نمود. پس اسلام هدف هجرت را از چپاول اقوام و تسلط بر سرزمین ها ،به هدف معنوی برگرداند .                                      

تاسیس ملت وگسترش اسلام

رسول خدا(ص) روز دوشنبه در دهکده  قبا مورد استقبال گروهی از اهالی مدینه و مکه قرار گرفت . شور و هیجانی خاص سراسر یثرب را فرا گرفته بود و همه درباره صفات نیک و اخلاق پسندیده پیامبر سخن می گفتند. هیجان و سرور در روز جمعه به اوج رسید . جوانان مسلمان مقدم پیامبر (ص)را گرامی داشتند .

پیامبر خدا به هنگام ورود،احساسات انبوه مسلمانان اوس و خزرج را که به افسار شتر چنگ زده بودند و می کوشیدند افتخار میزبانی وی را بدست آورند،پاسخ داد: زمام شتر را رها کنید ،حیوان مامور است. شترکوچه ها را درنوردید و سرانجام در زمین دو یتیم زانو زد.

انصار رضایت دادند و حضرت پس از استقرار در خانه ابوایوب،به اقامه نماز جماعت پرداخت و در اولین خطبه نماز جمعه درباره اصول دین با مردم سخن گفت.

تاسیس مسجد ،به مثابه یک نهاد اجتماعی،نشان وحدت مسلمانان،مرکز آموزش و پرورش و پرستش،مهمترین و نخستین اقدام عملی حضرت محمد(ص) در جهت پیوند دین ودانش بود.

وحدت جامعه در سایه پیوند معنوی افراد

اینکه وحدت و پویایی جامعه را تنها جهات سیاسی و حقوقی تامین نمی کند،از بدیهیات دانش سیاسی است . در آن روزگار قوی ترین سنت اجتماعی که روح قبایل گوناگون آنها را به هم پیوند می داد ،پیمان بین قبایل بود که ( حلف) می نامیدند .

دو قبیله اوس و خزرج و مهاجران مکه زیربنای پدیده بزرگ اجتماعی و هسته مرکزی امت اسلامی در مدینه شمرده می شدند.اعراب بادیه نشین که اسلام می پذیرفتند از تعصبی شدید برخوردار بودند. یکی از راه های کاهش این خطر و نفوذ دادن هم پیمانی دینی و پیوند معنوی به جای تعصب قومی و حزبی به درون شخصیت افراد ،عقد اخوت بود . رهاورد دیگر این همبستگی دینی،احساس مسئولیت مسلمانان در برابر تنگدستی ،بیماری و دشواری های سیاسی و اجتماعی یکدیگر بود.

همزیستی مسالمت آمیز در قالب نخسین قانون اساسی

در نخستین سال هجرت ،در خانه های مدینه افرادی با عقاید متضاد دیده می شدند،تداوم این همزیستی با عنایت به وحدت نسبی کوتاه مدت ،ممکن بود ولی در دراز مدت چه بسا بحران آفرین می شد.

 علاقه جدی رسول خدا به همزیستی و ایجاد زمینه های اجتماعی برای توسعه طبیعی اسلام ،خطر های جدی و تهدیدهای حتمی بدویان حجاز و اشراف قریش ،پیامبر و مسلمانان را به سوی ایجاد یک اتحاد در قالب جامعه مدینه و تحت حکومت رسول خدا (ص)سوق داد.  ایجاد پیوند میان همه قبایل ،جناح ها ،و جریان های مدینه می توانست تمام امکانات دفاعی شهر را در راستای منافع خود و جامعه هماهنگ سازد و همگان را از آزادی های عقیدتی برخوردار کند.

به فرمان خدا ،منشور مقدسی که بخشی از قانون اساسی حکومت و تامین کننده مصالح ملی امت اسلام شمرده می شد از سوی پیامبر اعلام گردید و مورد تصویب همگان قرار گرفت .

1- روابط مسلمانان اوس و خزرج و مسئولیت متقابل انصار و مهاجر نسبت به یکدیگر در همان مقطع زمانی خاص.

2- قرارداد ترک تعرض بین مسلمانان و یهود.

3- بخش عمومی و جهانی که حافظ وحدت مسلمانان در همه زمان هاست.

بدیع ترین ویژگی این قانون ،احترام به مخالفان و رسمیت بخشیدن به حقوق اقلیت های دینی است.

پیامبر اکرم نخستین اصول و پایه های تمدن و مدنیت جامعه اش را بر شکیبایی ،تفاهم ،نفی استبداد ،مهربانی و همزیستی انسانی نهاده بود،نه تنها مورد تهدید مکیان،بلکه در داخل مدینه نیز رودرروی دو گروه مخالف (یهودیان ومنافقان) قرارگرفت و در طی ده سال در مدینه به درگیری با مثلث شوم شرک نژاد پرستی ونفاق سپری شد.

جهت دهی تدریجی مناسبات اقتصادی به سوی عدالت نبود عدالت اقتصادی چه بسا باورهای

 اجتماعی را با آسیب های جدی روبه رو می سازد و زمینه های درونی ،دنیا جویی را تشدید می کند پیامبر به اقتضای زمینه های اجتماعی ،قوانین مختلف را در جهت سازمان دهی وضعیت جامعه و حکومت گام برمی داشت.

حکم پرداخت مالیات تخلف ناپذیر ذکات یک قانون اجتماعی با سیاست تزکیه نفس بود .قران کریم کارکرد غایی قوانین اجتماعی اسلام در سیر انسان به سوی کمال ،پرداخت زکات را وظیفه ای عبادی معرفی می کند.

ماهیت جنگ های پیامبر(ص)

از نظر ادیان - به ویژه دین اسلام – اختلاف و درگیری بین انسانها امری جدایی ناپذیر از طبیعت و ماهیت آنان است و در این وضعیت است که به منظور جلوگیری از خودکامگی ستمگران ،نجات محرومان و مظلومان و برداشتن موانع از مسیر راه تکامل انسانها ،جنگ نکوهیده ،ضرورت می یابد.

از نظر قرآن و منابع دینی نیز جنگ تنها برای جلوگیری و مقابله با هر آنچه مانع کمال ،رستگاری و سعادت انسان است ،مجاز شمرده شده است و نه برای استثمار یا توسعه طلبی اجتماعی و جغرافیایی .

سیره عملی پیامبر (ص)نیز در تمامی درگیری ها با مشرکان ،کفار یا یهودیان ،بر ترک تجاوز و ستم استوار بود و اساساً فلسفه جهاد در اسلام ،برقراری عدالت و تامین مصالح واقعی و آزادی های مردم  بر اساس ارزش های انسانی و دینی بوده است.

پیامبر(ص) و بسیج نیروها

پیامبر (ص)در پی بسیج نیروهای جهادگر و تضمین مقاومت آنان در صحنه نبرد،از شیوه :استقبال، بدرقه برخورد با شایعه سازان، تشویق، پیشگامی خویشان، طرح مسئله شهادت، استفاده از تبلیغات، مانورهای نظامی و تبلیغاتی، دعا و نیایش، استقامت و پایداری، سخنرانی قبل از اعزام، سهیم گرداندن زنان و دیدار با مجروحان استفاده می کرد .

تدابیر جنگی

در 23 سال دعوت و ده سال نبرد می توان دریافت که پیامبر هم دارای طرح کلان نظامی بوده و هم در موقعیت های مختلف از تدابیر مناسب بهره برده است .

آنچه طراحی پیامبر را به خوبی می نمایند ؛تناقض نداشتن تدابیر با اصول واهداف طرحهای اوست. شناسایی دشمن ، اجتناب از جنگ های همزمان ، اصل غافلگیری ، فشار اقتصادی بر دشمن ،بهره گیری از نیروهای تهاجمی، فرماندهی، مراقبت کامل وحدت مجاهدان ،جنگ روانی ، اصول اخلاقی و انسانی پیشنهادهای عوامل پیروزی مسلمانان در آن درگیری ها، برخی از اصول پیامبر است.

الف)فرماندهی هوشمندانه پیامبر

تصمیم گیری ، شجاعت ، اراده نیرومند ، روحیه ، دوراندیشی ، شناخت استعدادها ، اعتماد و دوستی ، مساوات ، شیوه های نو ، به کار گیری اعول جنگ ،برخی از عفات فرماندهی پیامبر است.

ب)روحیه ایمانی وجنگاوری مجاهدان

ج)رعایت عدالت در جنگ با دشمن

حضرت محمد (ص) و مخالفان

سه قبیله بنی قریظه، بنی نضیر و بنی قینقاع در قلعه هایی که در کنار مدینه ساخته بودند ،روزگار می گذراندند.محققان یکی از علل مهم مهاجرت این قوم به سرزمین حجاز را مساله انتظار منجی موعود و پیامبری میدانند.

از آنجا که روح حاکم بر کیش یهود ، نژاد و قومیت است؛ بدین سبب به مخالفت جدی با پیامبر (ص) می پرداختند.ولی پیامبر رحمت با آنان پیمان عدم تعرض و همزیستی مسالمت آمیز امضا کرد. اما یهودیان ، به سبب روحیه قوم گرایی و نژاد پرستی ،نتوانستند در برابر گسترش اسلام آرام بمانند و به بهانه های مختلف پیمان را نقض کردند .

مساله تغییر قبله ،لجاجت ،حسادت ،غرور ،قومیت گرایی و... بخشی از دلایل مخالفت شدید آنان با اسلام و پیامبر خدا (ص) به شمار می آید .

جریان نفاق و منافقان

برپایه نظر قرآن و دلایل دیگر،کشتزار تخم نفاق،مدینه بود وعلت عمده آن پدیدار شدن قدرت  سیاسی و اجتماعی دولت درآن شهر بوده است. در آغاز بزرگترین سوره قرآن برای معرفی مومنان وخصوصیات و نشانه های آنان 4 آیه و برای شناساندن کفار و ویژگی های آنها  2 آیه وجود  دارد.  ولی  بیش از 13 آیه به معرفی منافقان اختصاص یافته است. نفاق  نوعی  بیماری روانی است ومنافق  بیمار است .بیمار نه زنده و سالم است ونه مرده. منافق نیز  نه نور  ایمان را  دارد ونه گستاخی و جرات کافررا . ازنظر قرآن خطر نفاق برای اسلام و مسلمانان از شرک و کفر کمترنیست.یکی ازموثرترین سیاست هایی که تاکنون عمیق ترین زخم ها وکاری  ترین ضربه ها را به اسلام و مسلمانان وارد کرده است سیاست به
کار گیری دین علیه دین است . در این مقطع مسجد ضرار جلوه این سیاست است .

ایمان به ر اه  راستین (مباهله )

اسقف نجران پس از خواندن نامه برای  تصمیم گیریی شورایی مرکب از شخصیت های  بزرگ مذهبی  تشکیل داد تا  از  نزدیک نشانه های  نبوت فرستاده خدا را  بررسی کنند و پس  از گفتگو پیشنهاد ( مباهله)  کرد. هیئت نمایندگی نجران از  اینکه پیامبر فرزندان معصوم و یگانه  دختر  و یادگار خود را به صحنه مباهله آورده شگفت زده  شدند وعقب نشینی  کردند .

اسقف نجران گفت : من چهره هایی می بینم  که هرگاه دست  به دعا بلند کنند واز درگاه الهی بخواهند که بزرگترین کوهها  را از جای بکنند بی درنگ کنده می شود. ما  هرگز حاضر به مباهله  نیستیم .

 فتح مبین و عفو عمومی

این پیمان فواید  بسیاری داشت  زیرا بر اساس آن  10 سال  جنگ بین  دو طرف ممنوع شد ومبلغان مسلمان با خاطری آسوده در  داخل و خارج عربستان به نشر آیین اسلام پرداختند . پرده آهنی میان مردم مکه و آیین اسلام از میان رفت. همه با اخلاق نیک و رفتار منصفانه آن حضرت آشنا شدند . با آنکه تا  سال 8 هجری قریش موادی  از قطعنامه را نقض کرده بود در این  سال علیه هم پیمانان پیامبر (ص) وارد جنگ شد . قریش که 20 سال پیامبر و یارانش را آزرده  بود و خود را مستحق کیفری سخت می دانست با ندای  پیامبر که همه شما آزادید؛ شگفت زده  شدند.

حج برائت و حج ولایت

جنگ تبوک همانند فتح مکه منزلتی  ویژه در گسترش اسلام  داشت . تاثیر سیاسی  این حرکت نظامی از یک سو، دستاورد چندین معاهده بود ؛و از سویی دیگر جبران شکست مسلمانان از  رومیان بود. همچنین دشمنان داخلی و خارجی  فهمیدند قدرت اسلام با  بزرگترین قدرتها که قصد تجاوز  به سرزمین، آیین و عقاید اسلامی  را داشته  باشند مقابله می کند . از این پس دشمنان دوران شرک و بت پرستی را خاتمه  یافته دانستند و برای اعلان اسلام  یا عقد پیمان همزیستی و فرمانبرداری  از پیامبر وارد مدینه شدند  .

 با نزول آیات سوره برائت پیامبر (ص) ماموریت  یافت از مشرکانی که تا آن زمان بر اساس آداب و رسوم جاهلیشان در حج حاضرمی شدند اعلان بیزاری کند و این پیام را خود به آنان ابلاغ کند .همچنین

رسول خدا به علی ابن ابیطالب فرمان داد تا به سمت مکه حرکت کند و پیام را در  اجتماع حاجیان نیز به مشرکان ابلاغ کند .

واپسین حج یا حج ولایت 

وقتی فریضه حج پایان یافت فرشته وحی پیامی جدید آورده بود حتما آنچه از خدا برای  تو نازل شد به خلق برسان که اگرنرسانی تبلیغ رسالت و ادای وظیفه نکرده ای و خداوند تو را  از شر وآزار مردمان حفظ می کند .

رسول حق همه مردم را در مکانی به نام غدیر خم گردآورد تا روح اسلام را به طورکامل تبین نماید .

آنگاه فرمود:مردم من برای شما چگونه پیامبری بوده ام؟خدا تو را پاداش نیک دهد ... پیامبر فرمود:کتاب خدا وعترت (اهل بیتم )بعد از من دوش به دوش هم راهبر شمایند.شما باید به درستی پیروآنها باشید تا گمراه نشوید.سپس علی(ع) را بلند کرد تا همه حاضران او را ببینند وفرمود:هر که من مولای اویم ،علی مولای اوست.امروز دین شما را به کمال رساندیم و بر شما نعمتم را تمام کردم و بهترین آیین را که اسلام است برایتان برگزیدم.

اصول،شیوه ها و اهداف حکومت حضرت محمد(ص)

اندیشه دینی که از زبان پیامبر مطرح شد افراد را فراتر از محدودیت های قومی تربیت می کرد. پیامبر از طریق ایجاد روحیه اخوت میان مسلمانان ،همدلی به وجود آورد و به مرور زمان بر مبانی اشتراک در جهان بینی توحیدی و توافق بر سر رفتارهای اخلاقی ،تردید جدی در نظام به اصطلاح سیاسی و اجتماعی دوره جاهلی ایجاد کرد .تبعیض نژادی را محکوم، حکم ناحق را باطل وافتخارات جاهلی را ناروا شمرد.

ضمناً در پیمان عقبه دوم جبهه دینی واحدی که افراد از چند قبیله ،هسته اولیه آن را تشکیل می دادند تشکل سیاسی روشنی پدید آمد و عهده دار تبلیغ اسلام شدند.

اساسی ترین اقدام در جهت شکل گیری امت اسلامی و تثبیت حکومت ،با پشتوانه آیات نورانی قرآن به عنوان تکلیف شرعی مورد تاکید قرار گرفت.خداوند پیامبر (ص) را ولی، یعنی متصدی خدمت برادرانه و سرپرستی مشفقانه قرار داد .پیامبر در پرتو تعالیم اسلام نظام اجتماعی و حکومتی خود را بر پایه تعاون و همکاری دولت و ملت قرار دارد . مطرح کردن قانون و قدرت اجرایی در کنار اخلاق تعیین شرایط برای مالکیت ،مصرف و تصرف در دارایی ،اختلافات مالی و معیشتی را به حداقل ممکن کاهش داد .

تعالیم قرآن انسانهایی ساخت که با همه قدرت بر تصاحب غاصبانه موجودی دیگران به آن حرمت می گذاشتند و نه تنها دستبرد به حقوق را روا نمی شمرد ،دارایی خود را نیز به همنوعان خود می بخشیدند. پیامبر به مسلمانان آموخت موظف اند به دفاع از ستم دیدگانی برخیزند .

علل و عوامل گسترش اسلام

موقعیت و اوضاع مدینه به لحاظ اختلافات قبیله ای ،وجود پیروان ادیان بزرگی  چون یهودیت ومسیحیت و وجود امکانات اقتصادی و رفاهی بیشتر در این شهر ،تاثیر گذار ارزیابی شده است.

با عنایت به اینکه اصولاً اسلام دعوتش را مبتنی بر سه اصل حکمت و پند ونیکو ومجادله احسن قرار داده است و تابلوی جاودانه نفوذ و گسترش را «لا اکراه فی الدین »و « فبشر عبادی الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه»قرار داده است ودر دنیای کنونی و وضعیت امروزی ،انسانهای فراوانی وجود دارند که مایلند جبهه های نبرد نظامی را به صحنه های گفتگوی فرهنگی و علمی تبدیل کنند ،مناسب است در بحث از علل گسترش به ابعادی که هم اکنون و در این دنیای جدید،سازنده و پیش برنده است تاکید شود .

قرآن کریم و گسترش اسلام

در آیات قرآن دست کم سه خصوصیت وجود دارد که در هر زمانی این ویژگی ها به خوبی تبیین شود مورد توجه و قبول قرار می گیرد:

1- تصور قرآن از خدای تعالی به گونه ای است خرد پسند که به آسانی فهمیده و تصدیق می شود.چون بندگانم درباره من از تو پرسند ،همانا من نزدیکم ،دعوت خواننده را که مرا بخواند پاسخ می دهم.

2- مطالبی در قرآن وجود دارد برای زندگی فردی واجتماعی او،روابطش با خود،خدا،همنوع و حتی طبیعتی که در او زندگی می کند سودمند است.

3- خصوصیت جاودانه دیگر قرآن این است که هیچ دین و مذهبی را به طور کلی نفی نمی کند ،بلکه معمولاً بر وجه اشتراک خود با دیگران تکیه می کند .

سیره، سیما و اخلاق پیامبر اکرم و گسترش اسلام

عامل دیگری که در گسترش و موفقیت اسلام حایز اهمیت فراوان است،وجود پیامبر اکرم و شخصیت معنوی اوست .دقت در ابعاد سیره و سیمای پیامبر خدا برای هر انسانی،در هر زمان و مکانی درس آموز و سازنده است.خداوند متعال در قرآن کریم پیامبر را دارنده والاترین اخلاق (انک لعلی خلق عظیم) و غایت بعثتش را تتمیم اخلاق و تکمیل کمالات و تهذیب نفوس دانسته است.

جلوه هایی از اخلاق پیامبر

با آنکه اهل مکه در آزار و اذیت او چیزی کم نگذاشته ،او را به ترک زادگاهش مجبور کرده،برای دستگیری اش جایزه تعیین کرده و برای کشتنش همداستان شده بودند و در جنگ احد دندان مبارکش را شکستند.رسول خدا متواضعانه بر زمین می نشست و روی زمین غذا می خورد و گوسفندان را به دست خود می دوشید و دعوت غلامان را می پذیرفت.

رسول خدا چون از کنار کودکان می گذشت به ایشان سلام می کرد. قران کریم دعوت رسول اکرم را براساس حکمت اندرز نیکو و جدال احسن می داند.سیمای پیامبر اغلب خندان بود .رسول خدا  چنان بود که کسی چون بی مقدمه او را می دید از هیبتش بیم می داشت و چون به وی نزدیک می شد و او را می شناخت ،به وی عشق می ورزید.

چون گروهی را به جنگ می فرستاد می فرمود:به نام خدا و با توکل به خدا و در راه خدا و برآیین خدا حرکت کنید . مکر نکنید، خیانت نورزید ،دشمن را قطعه قطعه نکنید ،هیچ درختی را جز به ناچاری قطع مکنید و هیچ پیرمرد فرتوت و کودک و زنی را نکشید .

با همه نیرو و نشاط جوانی به سبب عفت طبع و علو همت هرگز تمایلات و هوسهای عهد شباب به دلش راه نمی یافت وکسانی را که ازدواج را فقط وسیله لذت جویی قرار می دهند،همواره محکوم کرده است .

پس از آغاز جنگ با یهود بنی نظیر و بنی قریظه ،بعضی از همسرانش به فکر زندگانی اشرافی و تجملی افتاده ،او که نمی خواست عدل اجتماعی را فدای هوس زنان کند و بیت المال را مورد استفاده خصوصی قرار دهد ،از قبول تقاضایشان امتناع ورزید . تنها به کنارگیری از همسران خود اکتفا نمود .با نزول آیات قرآن دستور رسید که زنان خود را مخیر کن ،هر کدام از آنها که به ادامه همسری تو علاقمند است باید زندگی ساده و قناعت آمیز بسازد ،هر یک از آنها مال و زندگانی پر تجمل را بر تو ترجیح بدهد ،او را با تجهیزات کافی و به نحو شایسته رها کن .

رسول اکرم در دورانی که زن را دارای روح انسانی و حقوق بشری نمی دانستند،معتقد بود در دستگاه آفرینش ،هر کدام از زن و مرد ،موقعیت و مواهب مخصوص به خود را دارد و در نقشه خلقت ،مرزهای فطرت را نمی توان تغییر داد.

رسول خدا با فرزندان خود نیز با مهر و عطوفت رفتار می نمود ،همواره می فرمود : فاطمه پاره تن من است .او قلب و روح من است هر کس او را بیازارد مرا آزرده است.

از همان اوایل زندگی در سکوت صحرا ساعت ها به فکر و تامل فرو می رفت و در امر وجود آفرینش و حیات غور می نمود . چون دیگران فزونی عبادتش را مشاهده می کردند به دلسوزی می گفتند :شما که بار گناه بر دوش ندارید ،دیگر چرا این همه به خود رنج می دهید ؟می فرمود :آیا بنده وظیفه شناس و سپاس گذار نباشم .

علاوه بر ماه رمضان و قسمت مهمی از شعبان ،در سایر ایام سال یک روز در میان روزه دار بود . دهه آخر ماه رمضان را در مسجد به عبادت معتکف می شد، ولی نسبت به دیگران تسهیل می نمود و می فرمود :همیشه به اندازه توان خود به عبادت بپردازید.با آنکه خصوصیت زمان و مکان را شرط صحت یا فضیلت بعضی از اعمال عبادی می دانست ،در عبادات به طور کلی وسعت نظر داشت و خداپرستی را به محل خاص یا به مراسم و آداب معین و یا با نظارت افراد مخصوص موکول نکرده است.علام کرد هر عمل که از سرچشمه اخلاع تراوش کند ،اگر چه یک کار عادی و روزمره باشد ،عبادت خدا به شمار می آید.

رهبانیت و زیادروی در شهوات را به یک نسبت محکوم می دانست ؛می فرمود:بدن شما و زن و فرزندان و یارانتان ،همگی بر شما حقوقی دارند و می باید آنها را رعایت کنید. با آنکه در خلوت ساعتهای طولانی به شب زنده داری می پرداخت ،وقتی که به نماز جماعت می ایستاد برای رعایت حال نمازگزاران به اختصار می کوشید .

شاگرد خصوصی اش علی ،در وصف سادگی و تواضع آن حضرت گفته است :رسول خدا بر روی زمین غذا می خورد و همچون بردگان ساده و بی تکلف بر خاک می نشست و با دست خود پا ی افسارش را وصله می فرمود ،به دست خویش جامه اش را رفو می کرد. 

از سقیفه تا قتل عثمان

سرشت حق جوی انسان

حس حق خواهی انسان ،مهمترین تضمین کننده بقای حکومت است .پافشاری شگفت انگیز گروهای انسانی و بسیاری از دانشمندان جهان بر مسائلی چون جانشینی پیامبر اکرم نشان دهنده آن است که :

1- انسان در پی اثبات و توجیه باورهای خویش است و همه نیروهای حیاتی را بسیج می کند تا گذشت قرنها گرد فراموشی بر موضوع مورد اعتقادش نپاشد.

2- حق بدان علت که حق است،هر چند جنبه اعتقادی نیز نداشته باشد ،مورد دفاع جدی نوع انسان است.

برخی از دلایل نیاز به جانشین پیامبر(ص) عبارت است از:

1-دلایل و فلسفه بعثت پیامبر(ص) مانند قانون ثابت و ضروری هدایت عمومی.

2- نیاز جامعه به زمامدار .

3- لزوم ارتباط بین عالم ربوبی و عالم انسانی.

4- تفسیر و بیان اصول کلی دین و آیات قرآن .

5- تاکید های قرآن بر نقش جانشین پیامبر(ص) در تکمیل دین و اتمام نعمت.

برسی حوادث زمان رسول خدا نشان می دهد که با وجود مراتب معنوی اصحاب به طور کلی ،سرپیچی از فرمان پیامبر ،در میان آنان ،بی سابقه نبوده است . به درستی می توان گفت هنوز ناخالصی هایی در برخی از مسلمانان آن روز وجود داشت که موجب می شد همجا و همیشه در برابر دستور خدا و پیامبر ،تسلیم و اطاعت از خود نشان ندهند و وقتی فرمان پیامبر با تمایلات شخصی گرایش قبیلگی یا افکار سیاسی آنان همسو نبود ،با نوعی خود رایی و اجتهاد ناموجه ،می خواستند پیامبر را از تصمیم خود منصرف سازند یا در اجرای آن کوتاهی ،یا به آن اعتراض می کردند . افزون بر این تعدادی از آیات قرآن بر لزوم تبعیت از دستور پیامبر تاکید دارد و به مسلمانان هشدار می دهد که از تمرد فرمان پیامبر یا سبقت بر او خوداری کنند .

اصرار پیامبر (ص) بر اعزام سپاه اسامه

پیامبر سپاهی منظم از مهاجر و انصار  گرد آورد و افراد سرشناسی را به حضور در میان جمع سپاهیان وظیفه مند  ساخت .آن بزرگوار با دست خود پرچم فرمانده جوان را بست و به او فرمان حرکت داد.

این امر بر گروهی از صحابه گران آمد و ناخرسند شدند ،ولی از نظر آشنایان به سیره انبیا و کارشناسان مسایل مدیریتی ،امری تفسیر پذیر و گویاست.زیرا در مکتب اسلام تقسیم مسولیت براساس شخصیت ،لیاقت و کاردانی افراد انجام می پذیرد .

پرسش اساسی این است :چرا رسول خدا این همه بر حرکت سریع سپاه پای می فشرد؟رسول خدا از کارشکنی های جدید در حرکت سپاه آگاهی یافت ،با آنکه در تب شدید به سر می برد، با حالت خشم به مسجد آمد و ضمن نکوهش کارشکنان ،متخلفان از حرکت سریع سپاه را ملعون خواند.

بروز شکاف ها

پیامبر اکرم با شناختی که از اصحاب خود داشت ،برای آخرین بار فرصت را غنیمت شمرد تا مهمترین پیام رسالت را بیان کرده ،خط سیر آینده حکومت اسلامی را ترسیم کند ،بنابراین فرمود:نوشت افزار آورید تا نامه ای بنویسم که بعد از من هرگز گمراه نشوید.

یکی گفت:درد بر او چیره گشته ،نمی داند چه می گوید ،آنگاه به حاضران گفت : قرآن نزد ماست و همان ما را کفایت می کند .چنانچه پیامبر بر نگارش اصرار می ورزید ،شخص معترض و طرفدارانش برنظر خود پای می فشردند.کمترین دستاورد این تلاش ،بی ثمر شدن آن نگاشته بود.در کنار آن ،خطر بزرگی اصل دین و تمام دعوت 23 ساله پیامبر را تهدید و حتی قرآن را نیز از اعتبار ساقط می کرد.

جریان سقیفه و شکل گیری خلافت

خلافت ابوبکر

خبر رحلت پیامبر اکرم (ص) به سرعت منتشر شد و مردم مدینه را در نگرانی و اندوه فرو برد . ابوبکر بانگ برآورد :پیامبر درگذشت ،اما خدایش زنده است . هیجان مردم فرو نشست، پیکی آهسته به ابوبکر گفت : عمر تو را می خواند .

ابوبکر اجابت کرد و همراه عمر و ابوعبید روانه سقیفه شد .در سقیفه ،مهاجرت،قریشی بودن و دوستی با پیامبر مورد استدلال قرار گرفت و سرانجام آخرین برگ پیروزی یعنی کهنسالی آشکار شد . بدین ترتیب ابوبکر بن ابی قحافه در 60سالگی به خلافت رسید.

جنگ های رده و واقعیت از دین برگشتگان

با توجه به زمینه هایی که از زمان حیات پیامبر بروز کرده بود مجال تازه ای را در دو جهت فراهم آورد نخست آنکه هر کدام از این افراد زمان را مناسب یافتند و با ادعای نبوت طبل مخالفت و بی دینی کوفتند . از سوی دیگر این امر سبب شد عده ای از مسلمانان سست ایمان نسبت به اصل دین دچار تردید شوند. ضمیمه شدن مسئله پرداخت زکات که در موقعیت جدید معنای دیگری پیدا می کرد ،آهنگ نارضایتی و نافرمانی را تشدید کرد.

سخن آنها این بود :تا معلوم نشود رهبر واقعی کیست و رسول خدا پس از خود چه کسی را به جانشینی گمارده است ، ما به او زکات نمی دهیم .گروه مسلح ،خانه علی را محاصره و تهدید کردند که اگر علی و هوادارانش از خانه خارج نشوند و با خلیفه بیعت نکنند ،آن را به آتش خواهند کشید .علی بیرون آمد کوشید با مطرح کردن حق خویش ،اعتراض خود را آشکار سازد. بی درنگ خشونت و شدت آشکار شد ،شمشیرها از نیام برآمد و عمر و گروهش کوشیدند به درون خانه فاطمه نفوذ کنند ،فاطمه خشمگین در برابرشان ایستاد و با لحنی ملامت آمیز فریاد زد :شما پیکر رسول خدا را بر زمین نهاده اید و بدون مشورت و محترم شمردن حقوق ما تصمیم گرفتید .در پیشگاه خداوند می گویم شتابان از اینجا برون روید وگرنه به پیشگاهش شکوا می کنم .این امر بر پیچیدگی موقعیت افزود و گروه مسلح بدون بدست آوردن بیعت علی ،پس از رفتارهایی نامناسب ناگزیر خانه را ترک گفتند.

فدک نمادی از معنایی عظیم

در فرهنگ شیعه فدک نمادی از معنایی بزرگ است که هرگز در چارچوب آن قطعه زمین نمی گنجد و همین معنا رمزی است که درگیری را از مخاصمه سطحی و محدود به مبارزه ای سیاسی تبدیل شد . منازعه فدک در واقع فریاد اعتراض یادگار رسول به انحراف پدید آمده در جهان اسلام است. حضرت زهرا همراه زنان بنی هاشم به مسجد آمد تا درباره فدک با ابوبکر به گفتگو بپردازد.

آگاه باشید یقین دارم خواری شما را فراگرفته است و گفتن حقیقت با شما سودی ندارد ؛ولی چه کنم اندوه طغیان کرد،سینه ام تنگ شد و اتمام حجت کردم .آری شما آنچه می خواستید به چنگ آوردید .بر مرکب مراد سوار شوید و آن را رام خویش ساختید؛ولی ننگ حق کشی برای شما باقی ماند و داغ آن چنان برپیشانیتان نقش بست که تا پایان کار جهان محو نخواهد شد .در آخرت نیز آتش عذابی که بر دلها اثر می کند و آنها را می گدازد ،گریبانتان را خواهد گرفت.

خلافت عمر بن خطاب

وی در سال سیزدهم هجری باوصیت ابوبکر زمامدار مسلمانان شد . او با اقتدار کامل قریب 10 سال اداره سرزمین های اسلامی را به دست گرفت . قلمرو خلافت او با طراحی ویژه نبردها در عمق خاک همسایه های قدرتمند ایران و روم در حال گسترش بود . وی نخستین خلیفه ای است که امیر المومنین خوانده شد .

انگیزه ها و اسباب فتوحات

برخی با عنایت به پیامد فتوحات در کمتر از نیم قرن ، معتقدند این فتوحات آشکارا از ارزش مکتب فکری و تربیتی اسلام می کاست . زیرا قرآن کریم به روشنی بیان می کند که هدف بعثت پیامبران و حکومت آنان ،گسترش عدالت اجتماعی و تربیت معنوی مردم است نه تاسیس امپراطوری .سیره نبوی نشان
می دهد که آن حضرت در تمام دوران 13 ساله مکه به هیچ کس حتی اجازه دفاع نداد ؛تا آنجا که مسلمانان به تنگ آمدند و گروهی با اجازه آن حضرت راه حبشه پیش گرفتند .تنها در سال دوم مهاجرت به مدینه بود که رخصت جهاد داده شد . مسلمانان در تمام دوره مکه آموزش دیدند و با روح اسلام آشنا شدند و فرهنگ اسلامی تا حدی در اعماق وجودشان نفوذ یافت . نتیجه این آموزش طولانی آن بود که پس از ورود به مدینه همگان مبلغ واقعی اسلام شمرده می شدند ، می‌دانستند برای چه هدفی می جنگند . تعبیر امام علی درباره آنان چنین است : سربازان اسلام بصیرت ها و اندیشه های روشن خود را بر شمشیر های خود حمل می کردند.

علل و اسباب فتوحات

بر اساس منابع تاریخی ، چگونگی فتح سرزمینهای امپراطوری روم و ایران یکسان نبوده است ؛چنانکه فتح مناطق مختلف یک امپراطوری نیز یکسان نبوده ؛چنانکه فتح مناطق مختلف یک امپراطوری نیز یکسان نبوده است . برای مثال در فتح ایران برخی نبردها به طول انجامید و با کشته های بسیار همراه بوده است ،اما در بسیاری مناطق به حداقل خونریزی و با تسلیم و صلح و سازش و تعیین جزیه و خراج به سامان رسیده است .درباره علل پیروزی مسلمانان و شکست سپاه ساسانی دیدگاههایی وجود دارد .

برخی بر ناخشنودی مردم از حکومت ساسانی و بیدادگری شاهان و تجمل پرستی کارگزاران ساسانی و تبعیض ها و امتیازات طبقاتی آنان تاکید کرده اند و برخی بر بی روح شدن آیین زرتشتی و گرایشها و انشعابات آن ،برخی بر فروریختگی باورها نسبت به حفظ نظام ساسانی و فقدان انگیزه های دفاعی در سطوح متفاوت فرماندهی تا سربازان معمولی تاکید کرده اند و برخی دیگر بر همراهی فعال مسیحیان عرب مجاور مرزهای امپراطوری ساسانی با عربهای مسلمان و مهاجم ،برخی برمجذوبیت و دلنشین بودن اصول وحدت و برابری و عدالت خواهی اسلام تاکید کرده اند و برخی بر ایمان جنگجویان مسلمان و تعصب نسبت به اعتقادات و ماموریت و اهداف دینی آنان تاکید کرده اند.

ممنوعیت نگارش احادیث

در گذشته نیز به بهانه ای ،روایات را از دسترس جامعه دور می نمودند و به حمایت از قرآن،احادیث نبوی را می سوزاندند. منع تدوین حدیث که از زمان خلیفه اول آغاز شده بود ،پیامد منع حدیث آن چیزی شد که در کلام علی در ترسیم وضع جامعه و مردم آمده است مردم در فساد و جنایت هم داستان شدند،از دین فاصله گرفتند ،بر دروغگویی پیمان بستند و از راستگویی پروا کردند ... . بدین ترتیب فضایل اهل بیت و صحابه عالیقدر فراموش شد و جمعیت رو به گسترش مسلمانان از درک حقیقت اسلام و قرآن محروم ماند.

خلافت عثمان

با شورایی که خلیفه دوم پیش بینی کرده بود اشراف قریش فرصت یافتند پس از وی در کار اداره جامعه اسلامی دخالت کنند ،عثمان که حدود70سال داشت به (مخالفت بیش از هفتاد نفر از صحابه با خلافتش ) توجهی نکرد،بلکه به زودی عمل به سیره دو خلیفه پیشین را ،که تعهد و سبب اصلی پیروزی اش به شمار می آمد نیز فراموش کرد .

کارگزاران خلفا

از آنجا که دوره دو سال و سه ماه حکومت خلیفه اول ،بیشتر در جنگ گذشت ، کارگزاران او جز در موارد معدودی ،فرماندهان جنگی و امرای لشکر بوداند . ابوبکر بعد از انتخاب شدن ،دوست دیرینش عمر ابن خطاب را مشاور خود و متصدی امر قضا و ابوعبیده جراح را متولی بیت المال نمود . زید ابن ثابت کاتب او بود و عثمان ابن عفان اخبار را می نگاشت .

کارگزاران خلیفه دوم

خط مشی شخص عمر بن خطاب پایبندی به نصب ننمودن بنی هاشم در مناصب حکومتی در طول بیش از ده سال حکومتش ، و ایجاد فاصله میان آنها و منابع قدرت از یک سو ،و مهیا کردن خواسته یا ناخواسته زمینه بسط قدرت و نفوذ امویان از سوی دیگر بوده است. با توجه به سرشت سختگیر خلیفه ،به ویژه در مسائل اقتصادی و مالی ،انتظار می رفت کارگزارانش نیز خود را با روش وی تطبیق دهند ولی با همه نظارت خلیفه بر کار آنان ، برخی از کارگزاران به ثروت اندوزی پرداختند ،تا آنجا که خلیفه گاه مجبور می شد آنها را توبیخ کرده، نیمی از اموالشان را به بیت المال بازگرداند.

کارگزاران عثمان

عثمان با آنکه پذیرفته بود کارگزاران عمر را برکنار نسازد ،در زمانی کوتاه همه ی آنان را کنار نهاد و خویشاوندانش را به جای آنها گمارد .

منابع موجود نشان می دهد که مقام یافتگان عصرعثمان از تقوای مالی ،سیاسی ،دینی یا هر سه بی بهره بودند.